Przyczyny przestępczości

Przyczyny przestępczości są analizowane przez wielu badaczy od dłuższego czasu, szczególnie natomiast jest to dziedzina interesująca kryminologów, psychologów i socjologów. Na przestrzeni lat stworzone zostały różne teorie i przeprowadzone zostały badania empiryczne, których celem była analiza czynników wpływających na powstanie zachowań przestępczych.

Już w rozważaniach filozofów starożytnych, takich jak Homer, Arystoteles, czy Pelemon pojawiają się wzmianki o związkach, między ujemnymi cechami psychicznymi i anomaliami cielesnymi, które zostały nazwane koncepcjami fizjonomicznymi oraz freneologicznymi.

W okresie średniowiecza koncepcje fizjonomiczne wiązane były z charakterem demologicznym. Zgodnie z takim podejściem jednostki posiadające odpychający wygląd zewnętrzny, szczególnie w przypadku zniekształconej twarzy, są opętane przez szatana lub naznaczone przez Boga. Takiego rodzaju oszpecenie skutkowało negatywnym nastawieniem otoczenia do ludzi posiadających różne kalectwa.

Obecnie dzięki osiągnięciom psychologii społecznej jasne jest, że negatywne nastawienie członków małych grup społecznych do jednostek, których wygląd jest odpychający może skutkować skierowaniem tych osób na drogę zachowań przestępczych. W sytuacji tych osób, brak możliwości zaspokajania potrzeb kontaktu i afiliacyjnych może skutkować pojawieniem się reakcji frustracyjnych. Skutkiem tego może być agresja ukierunkowana przeciw członkom odrzucających je grup. Wiadomo natomiast, że w wielu formach zachowań przestępczych dominującym zachowaniem jest agresja.

Poglądy fizjonomistów stanowiły podstawę dalszych poszukiwań warunków zachowań przestępczych, które znajdują źródło w cechach fizycznych oraz psychicznych jednostek. Jedna z teorii zakładała zależność między kształtem czaszki, a cechami psychicznymi ludzi. Mimo, że poglądy te w późniejszym okresie były ostro krytykowane, były podstawą rozwoju dalszych doktryn kryminologicznych zajmujących się poszukiwaniem genezy zachowań przestępczych wśród ludzi i ich cech. [źródło: 1]

Dlatego też omówione teorie stały się podstawą zainteresowania nie tylko zjawiskowymi formami przestępstw, ale również jednostkami, które się ich dopuszczały. Jest to największa zasługa dociekań frenologów, których podejście skutkowało uznaniem konieczności studiowania nie tylko samego przedmiotowego charakteru przestępstwa, ale również osoby przestępcy.

Możliwe jest podzielenie koncepcji etiologicznych, które analizują przyczyny przestępczości w odniesieniu do aspektów psychologicznych:

• koncepcje etiologiczne mające nastawienie biologiczne, gdzie czynniki kryminogenne analizowane są w procesach psychotycznych, do których zaliczyć można wrodzone lub nabyte zaburzenia psychiczne, odbiegające w istotny sposób od tego, co uznaje się za normę psychiczną, przykładami mogą tu być oligofrenia, choroby psychiczne, czy schizofrenia;
• druga grupa związana jest z odchyleniami jednostki od stanu równowagi psychicznej lub zachowania tej jednostki to wynik zakłóceń tej równowagi, do których zaliczyć można poziom rozwoju umysłowego lub psychopatią;
• ostatnia grupa obejmuje poglądy, w których geneza przestępstwa poszukiwana jest w reakcjach emocjonalnych jednostki, do czego nawiązują w szczególności koncepcje mające źródło w nurcie psychoanalitycznym.

Możliwe jest wyszczególnienie dwóch zasadniczych orientacji we współczesnej kryminologii, odnoszących się do przyczyn zachowań dewiacyjnych, zaliczyć można orientację socjologiczną oraz orientację psychologiczną.

Orientacja socjologiczna zmierza do wyjaśnienia przyczyn zachowań przestępczych w oparciu o analizę procesów, jakie zachodzą w społeczeństwie. Skupia się więc na procesach industrializacji oraz urbanizacji, jak również na związkach między strukturą społeczną i przestępczością. Jej zadaniem jest również poszukiwanie innych procesów o charakterze społecznym, które mogą wpływać na zachowania przestępcze i dewiacyjne.

Orientacja psychologiczna szuka czynników kryminogennych w szczególności w strukturze psychicznej jednostki i w mechanizmach psychologicznych.

W coraz większej ilości sytuacji przedstawione stanowiska postrzegane są jako przeciwstawne sobie, choć jako wzajemnie się uzupełniające. Wynika to z faktu, że nie sposób przeprowadzić w poprawny sposób badań kryminologii klinicznej, które nie brałyby pod uwagę ocen wpływu bodźców znajdujących swe źródło w środowisku społecznym, a oddziałujących na poszczególne jednostki, jak również na zaistniałą sytuację o charakterze kryminogennym.

Od początków psychoanalizy poszukiwano wyjaśnienia przyczyn przestępczości w zaburzonych relacjach emocjonalnych w ramach rodziny. Ojciec tych nauk - Freud - nie zajmował się wyjaśnianiem przyczyn przestępczości, jednak zachowania tego typu, będące pewną formę wyrażania własnej osobowości stały się przedmiotem zainteresowania uczniów i następców Freuda.

Powstały po latach podział umożliwił zobrazowanie fundamentalnych założeń, na których bazują prace z dziedziny psychoanalizy:

• wszystkie zjawiska psychiczne mają miejsce zgodnie z zasadą determinizmu, czyli zachowanie człowieka i procesy psychiczne jakie u danej osoby zachodzą mają jedna lub większą liczbę przyczyn, które są świadome lub nieświadome, a mogą być poznane na podstawie szczegółowej analizy diagnostycznej;
• zrozumienie zróżnicowanych procesów psychicznych oraz zachowań człowieka jest możliwe, jeśli przyjęta zostanie zasada podziału psychiki na część świadomą i nieświadomą, Freud postrzegał świadomość jako coś drugorzędnego, a jako prawdziwą rzeczywistość psychiczną postrzegał nieświadomość, która z kolei jest zła, brutalna, niszczycielska i egoistyczna;
• wszelkie zachowania człowieka, czyli także zachowania przestępcze, są zachowaniami celowymi i funkcjonalnymi, mają umotywowanie i są skierowane ku osiągnięciu określonego dobra, czyli zaspokojeniu określonej potrzeby;
• życie psychiczne człowieka nieustannie się rozwija i rozwój ten zachodzi w procesie socjalizacji, która jest uczeniem się stosowania do nakazów i zakazów kultury i w tym ujęciu okres wczesnego dzieciństwa odgrywa największą rolę dla całego procesu socjalizacji człowieka;
• rozwój społeczny odbywa się w taki sam sposób, co rozwój psychiczny, ponieważ środowisko społeczne jest źródłem zahamowania lub też zaspokojenia potrzeb jednostki.

1. Beata Ochocińska "Przyczyny przestępczości - jak je wyjaśnić", Warszawa, 2006, Profesor, str. 1.